Gdy zorientowano się, że pewne komponenty cywilne w sposób naturalny mogą służyć także produkcji broni jądrowej, chemicznej czy biologicznej – podjęto działania w celu regulacji nie tylko handlu samą bronią, co również komponentami służącymi do jej wytwarzania. Proces ten postępował – dość szybko jednak zdano sobie sprawę z tego, że trudno jest odróżnić, które produkty mogą służyć celom militarnym, a które nie.
Dobrym przykładem powyższego jest to, że już laik zdaje sobie dziś sprawę, że przyrządy optometryczne mogą być używane zarówno w smartfonach – jak i w dronach bojowych. Same drony, w tym również te budżetowe, jeszcze niedawno postrzegane były jako sprzęt służący filmowaniu i fotografowaniu z dowolnej perspektywy – dziś pozostaje jedną z istotniejszych broni współczesnego pola walki.
Ten sam producent może zatem wytwarzać produkt znajdujący swe zastosowanie w obu kategoriach – cywilnej i wojskowej. To właśnie dlatego sposób handlu i funkcjonowania na rynku pewnych produktów musiał zostać ograniczony. Tymi właśnie produktami są „towary dual use”.
Obrót towarami podwójnego zastosowania regulowany jest zarówno prawem unijnym, jak i krajowym. Zgodnie z Rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 20 maja 2021 r. ustanawiającym unijny system kontroli wywozu, pośrednictwa, pomocy technicznej, tranzytu i transferu podwójnego zastosowania – „produkty podwójnego zastosowania” oznaczają produkty, w tym również oprogramowania i technologie, które mogą być stosowane zarówno w celach wojskowych, jak i cywilnych oraz obejmują te produkty, które mogą być wykorzystane do projektowania, rozwijania, produkcji lub stosowania broni jądrowej, chemicznej lub biologicznej, bądź środków jej przenoszenia, w tym wszystkie produkty, które mogą być użyte zarówno w zastosowaniach niewybuchowych, jak i w jakikolwiek sposób do wspomagania wytwarzania broni jądrowej lub innych urządzeń do wybuchu jądrowego.
Co ważne i warte podkreślenia – w rozumieniu Rozporządzenia „wywóz” dotyczy nie tylko fizycznego opuszczenia obszaru celnego przez dany towar, a oznacza również przekazywanie oprogramowania lub technologii za pomocą środków komunikacji elektronicznej – w tym nawet za pośrednictwem faksu, rozmowy telefonicznej, poczty elektronicznej czy w jakikolwiek inny sposób drogą elektroniczną. Innymi więc słowy, zabronione prawem jest wykonanie telefonu do kolegi w Damaszku, Teheranie, Moskwie, czy w innym miejscu poza obszarem Unii Europejskiej – w celu przekazania mu ustnie detali dotyczących technologii dual use. Nawet gdy nie wywozimy danego produktu, robić możemy coś równie szkodliwego – przekazywać technologie, skutkiem czego osoba X sama sobie ów produkt według naszych wskazówek wyprodukuje.
Co więcej, zabronione pozostaje również negocjowanie zakupu produktów dual use bez zezwolenia – w imieniu podmiotu trzeciego. Także zatem w przypadku, gdy dochodzi do transakcji pomiędzy podmiotami trzecimi, spoza Unii Europejskiej, zaś my w ramach tej transakcji pełnimy rolę pośrednika, negocjatora – również wymagane jest stosowne zezwolenie.
Podobnie też wygląda kwestia pełnienia usług pomocy technicznej, wsparcia technicznego związanego z naprawami, pracami rozwojowymi, z produkcją, montażem, testowaniem, konserwacją bądź wszelkimi innymi obsługami technicznymi, takimi jak instruktaż, doradztwo, szkolenia. Jeśli więc dany komponent może służyć nie tylko w obrocie cywilnym, ale też np. w produkcji rakiety balistycznej – nie tyle nawet nie możemy bez stosownych zezwoleń tego komponentu sprzedawać, co również nie możemy temu komponentowi robić tzw. „supportu”.
Co przy tym oczywiste, mówienie o „komponentach rakiety balistycznej” brzmi skrajnie abstrakcyjnie – i wydawać by się mogło, że na co dzień nie mamy z tego rodzaju towarami do czynienia. Nic bardziej mylnego – bowiem w rzeczywistości za hasłem „towary dual use” kryją się produkty takie jak np. tokarki, frezarki, szlifierki, turbosprężarki, łożyska, żyroskopy, urządzenia telekomunikacyjne, wiertarki do wiercenia głębokich otworów, proszki metali i stopy metali, np. niobu, tytanu, aluminium, a nawet rury i uszczelki.
Polski ustawodawca odpowiedzialność karną za bezprawny obrót towarami dual use przewidział w pochodzącej z 2000 r. Ustawy o obrocie z zagranicą towarami, technologiami i usługami o znaczeniu strategicznym dla bezpieczeństwa państwa, a także dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa:
„Kto dokonuje obrotu bez zezwolenia lub chociażby nieumyślnie, wbrew warunkom określonym w zezwoleniu, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10″.
Warto zwrócić uwagę, że w cytowanym wyżej artykule 33 ust. 1 Ustawy penalizowane jest również nieumyślne popełnienie czynu zabronionego – które to również zagrożone jest karą pozbawienia wolności od roku do lat 10. Dla porównania – nieumyślne spowodowanie śmierci zagrożone jest karą od 3 miesięcy do 5 lat pozbawienia wolności. W przypadku nieumyślnego przestępstwa bezprawnego obrotu towarami dual use mówimy więc o niezwykle dotkliwej sankcji, jaką przewidział polski ustawodawca – dotkliwszą sankcję za nieumyślny typ przestępstwa przewiduje jedynie określone w art. 165(a) Kodeksu karnego finansowanie przestępstwa o charakterze terrorystycznym.
W tym miejscu przywołać należy, że zgodnie z Kodeksem postępowania karnego – zarzucanie popełnienia przestępstwa zagrożonego karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat, stanowi samoistną przesłankę stosowania tymczasowego aresztowania. Zatem już podejrzenie nieumyślnego popełnienia przestępstwa bezprawnego obrotu towarami dual use otwiera możliwość stosowania wobec podejrzanego tymczasowego aresztowania – nawet gdy w sprawie nie występują inne przesłanki stosowania tego środka.
Przepisy karne dotyczące obrotu towarami dual use są więc ewenementem, jeśli chodzi o polskie ustawodawstwo karne – ewenementem kontrowersyjnym, a przy tym często ignorowanym. Dopiero bowiem sytuacja za naszą wschodnią granicą, ukazująca, jak łatwo dziś o konstruowanie różnego rodzaju broni – z komponentów pozornie cywilnych – pokazuje, że w rzeczywistości z towarami dual use mamy do czynienia niemal na każdym kroku.
Niniejszy artykuł ma charakter informacyjny i nie jest to porada prawna.
Stan prawny na dzień 12 czerwca 2024 r.
autorzy:
