Polskie ustawodawstwo przewiduje odpowiedzialność karną za udaremnianie lub uszczuplanie przez dłużnika zaspokojenia swoich wierzycieli. Kwestia dochodzenia roszczeń, która z pozoru w powszechnym przekonaniu ma charakter wyłącznie cywilnoprawny lub publicznoprawny (albowiem dotyczący tego typu zobowiązań), może stanowić także początek problemów karnych dla osoby, na której ciąży dług wobec innej osoby lub podmiotu. W dzisiejszym artykule omówimy podstawowe kwestie związane z odpowiedzialnością karną za czyny z art. 300 § 1-3 Kodeksu karnego.
Przedmiot ochrony
Przepis art. 300 Kodeksu karnego chronić ma uczciwy i rzetelny obrót gospodarczy, a precyzyjniej: ten jego element, jakim jest terminowe i rzetelne dochodzenie roszczeń.
Ochroną objęty jest interes majątkowy wierzyciela, niezależnie od charakteru działania i formy, w której występuje.
Oczywistym przy tym pozostaje, że ustawodawca, wprowadzając dany typ przestępstwa i związaną z nim ochronę, chroni w tym miejscu jedynie wierzytelności zgodne z prawem. Chodzi przy tym o takie zachowania dłużników, które mają charakter nieuczciwy, zmierzające jednoznacznie do uniemożliwienia zaspokojenia roszczeń innej osoby.
Kto może odpowiadać?
Nie budzi jakichkolwiek wątpliwości, że sprawcą omawianego przestępstwa może być wyłącznie osoba będąca dłużnikiem, czyli podmiotem zobowiązanym do spełnienia określonego świadczenia o charakterze pieniężnym. Nie chodzi jednak wyłącznie o dłużnika tzw. „właściwego”, bowiem przestępstwo udaremniania lub uszczuplenia wierzycielom dochodzenia roszczeń może zostać przypisane także współdłużnikowi, poręczycielowi czy też gwarantowi lub podmiotowi przystępującemu do istniejącego długu, to jest osobie współodpowiedzialnej za dług.
Przez dłużnika należy także rozumieć tzw. dłużnika rzeczowego, który odpowiada za dług tylko z określonego składnika swojego majątku. W dotychczasowym orzecznictwie Sądu Najwyższego pojawia się również teza, że dłużnikiem w rozumieniu art. 300 k.k. jest także osoba trzecia, w stosunku do której wierzyciel pierwotnego dłużnika wystąpił ze skargą pauliańską.
Zastosowanie ma tutaj również art. 308 Kodeksu karnego, wobec czego za przestępstwa z art. 300 Kodeksu karnego odpowiadać może także jako dłużnik ten, kto, na podstawie przepisu prawnego, decyzji właściwego organu, umowy lub faktycznego wykonywania, zajmuje się sprawami majątkowymi innej osoby prawnej, fizycznej, grupy osób lub podmiotu niemającego osobowości prawnej. Z tego względu czyn udaremniania lub uszczuplenia zaspokojenia wierzycieli ma również charakter tzw. przestępstwa menedżerskiego, tj. dotyczącego przedsiębiorców oraz osób zajmujących się sprawami spółki lub też zarządzających danym przedsiębiorstwem: członków zarządu, kierowników, prokurentów etc. Za taki czyn odpowiadać może także zarządca sukcesyjny zmarłego przedsiębiorcy.
W doktrynie i orzecznictwie wyrażany jest pogląd, że może być sprawcą tego przestępstwa dłużnik, który nie prowadzi działalności gospodarczej; wystarczające jest, aby istniejące zobowiązanie wynikało z działalności gospodarczej.
Czynności wykonawcze sprawcy czynów z art. 300 Kodeksu karnego i skutek przestępstwa
Czynności sprawcze wszystkich czynów z art. 300 § 1–3 Kodeksu karnego są takie same – polegają na usuwaniu, ukrywaniu, zbywaniu, darowaniu, niszczeniu, rzeczywistym lub pozornym obciążaniu albo uszkadzaniu składników swojego majątku. Dodatkowo w przypadku przestępstwa określonego w art. 300 § 2 Kodeksu karnego, działanie sprawcy polegać może także na usuwaniu znaków zajęcia egzekucyjnego.
Kary grożące sprawcy
- art. 300 § 1 i 3 Kodeksu karnego
W przypadku sprawców, którzy w razie grożącej im niewypłacalności lub upadłości, udaremniają lub uszczuplają zaspokojenie swojego wierzyciela przez to, że usuwają, ukrywają, zbywają, darowują, niszczą, rzeczywiście lub pozornie obciążają albo uszkadzają składniki swojego majątku, grożąca im odpowiedzialność karna to kara pozbawienia wolności do lat 3. Jeżeli natomiast opisany wyżej czyn wyrządził szkodę wielu wierzycielom (czyn z art. 300 § 3 Kodeksu karnego), sprawca musi liczyć się z wymierzeniem kary pozbawienia wolności od 6 miesięcy, aż do 8 lat.
- art. 300 § 2 Kodeksu karnego
Osoby, którym przypisano udaremnianie lub uszczuplanie zaspokojenia swojego wierzyciela przez to, że usuwają, ukrywają, zbywają, darowują, niszczą, rzeczywiście lub pozornie obciążają albo uszkadzają składniki swojego majątku zajęte lub zagrożone zajęciem, bądź usuwają znaki takiego zajęcia, działając w celu udaremnienia wykonania orzeczenia sądu lub innego organu państwowego, podlegają karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
Umyślność sprawcy
Co istotne, przestępstwa określone w art. 300 § 1–3 Kodeksu karnego mogą być popełnione wyłącznie umyślnie.
Sprawca czynu określonego w § 1 musi obejmować swoim zamiarem, bezpośrednim lub ewentualnym, skutek w postaci udaremnienia lub utrudnienia zaspokojenia należności wierzyciela. Karalność działania sprawcy w zamiarze ewentualnym oznacza iż będzie się on jedynie godził na to, iż swoim zachowaniem będzie naruszał interesy wierzyciela. Odnosząc się do czynu z § 3, należy wskazać, iż zamiarem musi być tutaj objęta również liczba pokrzywdzonych wierzycieli.
Sprawca przestępstwa, o którym mowa w art. 300 § 2 Kodeksu karnego, odpowiada za działanie kierunkowe, tj. w celu udaremnienia wykonania orzeczenia. Musi więc także obejmować swoją świadomością nie tylko fakt pokrzywdzenia wierzyciela, ale także sam fakt istnienia takiego orzeczenia sądu lub innego organu państwowego.
Tryb ścigania przestępstwa
Co do zasady dla prowadzenia postępowania w sprawie popełnienia przestępstwa udaremniania lub uszczuplania zaspokojenia wierzyciela, konieczne jest złożenie przez takiego pokrzywdzonego wniosku o ściganie i ukaranie sprawcy.
Wyjątek od powyższej normy jest jeden: jeżeli pokrzywdzonym jest Skarb Państwa, wniosek takiego pokrzywdzonego nie jest konieczny, zaś ściganie przestępstwa następuje z urzędu.
Niniejszy artykuł ma charakter informacyjny i nie jest to porada prawna.
Stan prawny na dzień 8 marca 2023 r.
autor:
