O istnieniu w krajowym systemie prawnym przepisów Kodeksu karnego oraz kodeksu postępowania karnego wie niemal każdy. Zapewne nie jest jednak wiedzą powszechną, że w polskim prawodawstwie funkcjonuje również ustawa z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, określająca zasady odpowiedzialności takich podmiotów za przestępstwa lub przestępstwa skarbowe oraz zasady postępowania w przedmiocie takiej odpowiedzialności. Brak powszechnej świadomości obowiązywania tych przepisów pozostaje jednak w pełni uzasadniony – przepisy wskazanej ustawy – choć obowiązują od niespełna dwóch dekad – stosowane są niezmiernie rzadko, a brak ich praktycznego wykorzystania przez polskie sądy przekłada się w sposób oczywisty na świadomość społeczną.
Brak powszechnego stosowania przepisów ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych nie oznacza przy tym oczywiście, że czyny zabronione związane z działalnością m.in. spółek prawa handlowego nie niosą za sobą odpowiedzialności karnej. Przed polskimi sądami toczy się szereg spraw karnych osób fizycznych:
- działających w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego (np. wspomnianej spółki prawa handlowego) w ramach uprawnienia lub obowiązku do jego reprezentowania, podejmowania w jego imieniu decyzji lub wykonywania kontroli wewnętrznej albo przy przekroczeniu tego uprawnienia lub niedopełnieniu tego obowiązku;
- dopuszczonych do działania np. przez reprezentantów takiego podmiotu, które to dopuszczenie nastąpiło w wyniku przekroczenia uprawień lub niedopełnienia obowiązków przez tego reprezentanta;
- działających w imieniu lub interesie podmiotu zbiorowego, za zgodą lub wiedzą osoby, o której mowa w punkcie 1;
- będących przedsiębiorcami, którzy bezpośrednio współdziałają z podmiotem zbiorowym w realizacji celu prawnie dopuszczalnego;
(które to osoby na potrzeby niniejszej publikacji określać będziemy w uproszczeniu „reprezentantami podmiotu”), a w wielu takich przypadkach istnieją podstawy, żeby przyjąć, że zachowanie takich osób, kwalifikowane jako czyn karalny, przyniosło lub mogło przynieść podmiotowi zbiorowemu korzyść majątkową lub choćby niemajątkową.
W oparciu jednak o przepisy ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych w ich dotychczasowym kształcie, pociągnięcie do dodatkowej odpowiedzialności samego podmiotu zbiorowego, w imieniu i na rzecz którego sprawca działał, było procedurą kilkustopniową i nader skomplikowaną.
Nic więc dziwnego, że kolejny raz pojawia się pomysł nowelizacji tych przepisów, która zmierzać ma do usprawnienia stosowania ustawy w praktyce i uczynienia tych przepisów skutecznym środkiem w walce z przestępczością gospodarczą, w tym przestępczością zorganizowaną.
Analiza treści projektu ustawy zmieniającej pozwala na jednoznaczne przyjęcie, że celem jest wprowadzenie do polskiego porządku prawnego zupełnie nowego modelu odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny karalne. W pełni uzasadnione pozostaje jednak pytanie, czy aby na pewno projekt Ministra Sprawiedliwości z dnia 29 sierpnia 2022 roku oferuje modyfikacje i narzędzia zmierzające właśnie w tym kierunku?
Jakie kluczowe nowości przewiduje projekt?
Zmiana definicji podmiotu zbiorowego
Dotychczas termin ten (na potrzeby omawianej ustawy) oznaczał osobę prawną oraz jednostkę organizacyjną niemającą osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną, w tym również spółkę handlową z udziałem Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub związku takich jednostek, spółkę kapitałową w organizacji, podmiot w stanie likwidacji oraz przedsiębiorcę niebędącego osobą fizyczną, z wyłączeniem Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego i ich związków.
Według projektu ustawy zmieniającej, do kręgu wyłączeń podmiotów podlegających przepisom ustawy dołączyć miałyby podmioty zbiorowe:
- które zatrudniają w co najmniej jednym roku z ostatnich dwóch lat obrotowych mniej niż 500 pracowników albo osiągających roczny obrót netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz z operacji finansowych nieprzekraczający równowartości 100 milionów euro i niebędących mikroprzedsiębiorcą, małym przedsiębiorcą ani średnim przedsiębiorcą w rozumieniu przepisów ustawy Prawo przedsiębiorców;
- których głównym celem statutowym lub ustawowym nie jest prowadzenie działalności gospodarczej.
W skrócie: ograniczenie podmiotów, które mogą zostać objęte odpowiedzialnością w oparciu o przepisy ustawy jest znaczące, sprowadzając się de facto do dużych przedsiębiorców, a nadto wyłączając z tego kręgu m.in. fundacje, uczelnie wyższe, kościelne osoby prawne czy też spółdzielnie.
Zmiana katalogu „reprezentantów”
Proponowane zmiany w miejsce dotychczasowego katalogu „reprezentantów”, o którym była mowa na wstępie naszego artykułu, a których zachowania mogły skutkować odpowiedzialnością podmiotu zbiorowego, wprowadza nową, dwojaką regulację.
Po pierwsze, projekt przewiduje uchylenie art. 3, w którym znajdował się omawiany wyżej katalog „reprezentantów”.
W to miejsce nastąpić miałoby wprowadzenie do ustawy:
art. 5a, zgodnie z którym „Podmiot zbiorowy odpowiada za czyn zabroniony, którego znamiona zostały wyczerpane przez działanie lub zaniechanie organu tego podmiotu, pozostające w bezpośrednim związku z prowadzoną przez ten podmiot działalnością”
art. 5b, zgodnie z którym podmiot zbiorowy odpowiadać miałby również za pozostający w bezpośrednim związku z prowadzoną przez ten podmiot działalnością czyn zabroniony, jeżeli został on popełniony przez:
- członka organu tego podmiotu
- osobę fizyczną uprawnioną do reprezentowania podmiotu, podejmowania w jego imieniu decyzji lub sprawowania nadzoru, w związku z jej działaniem w interesie lub na rzecz tego podmiotu
- osobę fizyczną dopuszczoną do działania przez organ podmiotu, członka jego organu lub osobę, o której mowa powyżej, wskutek nadużycia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków
- osobę zatrudnioną przez podmiot zbiorowy w związku ze świadczeniem pracy na rzecz tego podmiotu.
W przypadku osób wskazanych w projektowanym art. 5b w dalszym ciągu pozostaje jednak warunkiem, aby czyn ten przyniósł lub mógł przynieść podmiotowi zbiorowemu korzyść, choćby niemajątkową.
Wprowadzenie otwartej definicji czynu zabronionego. Rezygnacja z zamkniętego katalogu przestępstw.
Ustawa w dotychczasowym kształcie statuuje w art. 16 zamknięty katalog przestępstw, za których popełnienie przez osoby działające w imieniu i na rzecz danego podmiotu zbiorowego możliwe było poniesienie określonej przepisami odpowiedzialności przez podmiot zbiorowy. Projekt przewiduje zaś uchylenie przepisu art. 16, a w miejsce tego – wprowadzenie definicji czynu zabronionego, za który uważa się czyn zabroniony przez ustawę pod groźbą kary jako przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego lub jako przestępstwo skarbowe, z wyłączeniem czynów popełnionych przez opublikowanie materiału prasowego oraz innych naruszeń prawa związanych z przekazywaniem myśli ludzkiej, do których stosuje się przepisy o odpowiedzialności prawnej i postępowaniu w sprawach prasowych określone w ustawie Prawo prasowe.
Eliminacja warunku uprzedniego prawomocnego skazania reprezentanta podmiotu zbiorowego
Dotychczasowe przepisy ustawy umożliwiały pociągnięcie do odpowiedzialności podmiotu zbiorowego pod warunkiem, że fakt popełnienia czynu zabronionego przez reprezentanta podmiotu zbiorowego został uprzednio potwierdzony prawomocnym wyrokiem skazującym tę osobę, wyrokiem warunkowo umarzającym wobec niej postępowanie karne albo postępowanie w sprawie o przestępstwo skarbowe, orzeczeniem „o udzielenie tej osobie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności” albo orzeczeniem sądu o umorzeniu przeciwko niej postępowania z powodu okoliczności wyłączającej ukaranie sprawcy.
Przepis ten miałby zostać uchylony projektowaną nowelą, wobec czego przyjąć należy, że w nowym stanie prawnym (w razie przyjęcia przepisów w obecnie projektowanym kształcie) rozstrzyganie o odpowiedzialności podmiotu zbiorowego mogłoby toczyć się niezależnie od postępowania karnego „reprezentanta”.
Dodatkowo znowelizowane przepisy wprost mają określać, iż podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności również w razie śmierci sprawcy czynu zabronionego albo wystąpienia innej okoliczności wyłączającej jego odpowiedzialność karną oraz w sytuacji, gdy nie ustalono tożsamości sprawcy lub osoby, która dopuściła sprawcę do działania.
Jak widać, projektowana nowelizacja przewiduje istotne zmiany, co – zdaniem ekspertów – skutkować ma upowszechnieniem realnego stosowania ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych. Taki stan rzeczy – zwłaszcza w obliczu zapowiedzi rychłego wprowadzenia nowelizacji, która według pierwszych prognoz nastąpić miała już w III kwartale 2022 roku – skłaniać powinien podmioty posiadające status dużego przedsiębiorcy do weryfikacji ich wewnętrznej organizacji oraz rozważenia konieczności wprowadzenia ewentualnych zmian w tym zakresie w sposób, który minimalizowałby ryzyko orzeczenia o odpowiedzialności podmiotu zbiorowego za czyny zabronionego pod groźbą kary, dokonane przez jego „reprezentantów”.
Wydaje się to uzasadnione, zwłaszcza w obliczu projektowanej możliwości poniesienia odpowiedzialności za czyny pracowników w związku ze świadczeniem pracy, co w przypadku dużych przedsiębiorców (będących niejednokrotnie pracodawcami dla licznej grupy osób) znacząco zwiększa ryzyko zaistnienia zdarzeń mogących być podstawą takiej odpowiedzialności.
Niniejszy artykuł ma charakter informacyjny i nie jest to porada prawna.
Stan prawny na dzień 15 listopada 2022 r.
autor:
