Kto może złożyć wniosek o ogłoszenie upadłości konsumenckiej? Analiza konsumenckiej zdolności upadłościowej

Upadłość konsumencka staje się coraz bardziej popularnym rozwiązaniem dla osób borykających się z problemami finansowymi, co znajduje odzwierciedlenie w statystykach. Według badań MGBI, w 2019 roku liczba postanowień o ogłoszeniu upadłości konsumenckiej wyniosła 8 034. W kolejnych dwóch latach liczba ta znacząco wzrosła (w 2020 roku – 14 173, zaś w 2021 roku – 17 960). Po stosunkowo niewielkim spadku w 2022 roku (14 916), w 2023 roku przekroczona została bariera 20 tys., a w 2024 r. wyniosła 21187 ogłoszonych upadłości konsumenckich. Wszystko to prowadzi do wniosku, że upadłość konsumencka jest postrzegana, jako skuteczna forma oddłużenia i często stanowi jedyną szansę na „nowy start”. Czym jest konsumencka zdolność upadłościowa? Kto może złożyć wniosek o ogłoszeniu upadłości konsumenckiej? Czy przedsiębiorca wpisany do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej może mieć konsumencką zdolność upadłościową? Czy konsumencką zdolność upadłościową mają wspólnicy spółek osobowych, jak również rolnicy? Na te pytania odpowiem w niniejszym artykule.

Konsumencka zdolność upadłościowa

Konsumencka zdolność upadłościowa to zdolność do bycia uczestnikiem odrębnego postępowania upadłościowego, które może być prowadzone wobec osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej. Jak wynika z treści art. 491¹ Prawa upadłościowego przepisy dotyczące postępowania upadłościowego wobec osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej stosuje się wobec osób fizycznych, których upadłości nie można ogłosić zgodnie z przepisami działu II tytułu I części pierwszej Prawa upadłościowego (tj. działu zatytułowanego, jako „Podmiotowy zakres stosowania ustawy”). Z kolei zgodnie z treścią art. 5 ust. 1 Prawa upadłościowego przepisy Prawa upadłościowego stosuje się do przedsiębiorców w rozumieniu Kodeksu cywilnego, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej. Zestawiając ze sobą dwa wyżej wymienione przepisy należy wskazać, że konsumencką zdolność upadłościową mają:

• osoby fizyczne, które nie są przedsiębiorcami w rozumieniu Kodeksu cywilnego;
• wszystkie osoby fizyczne, których upadłości nie można ogłosić na podstawie przepisów działu II tytułu I części pierwszej Prawa upadłościowego.

Czy jestem przedsiębiorcą?

W myśl art. 43¹ Kodeksu cywilnego przedsiębiorcą jest osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna, o której mowa w art. 33¹ § 1, prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową. Kodeks cywilny nie definiuje pojęcia działalności gospodarczej lub zawodowej. Nie mniej zarówno orzecznictwo, jak i doktryna wyróżnili pewien zestaw cech tych działalności. Wobec tego dana działalność gospodarcza może zostać uznana za działalność gospodarczą lub zawodową, jeżeli posiada łącznie cechy takie jak cel zarobkowy, odpowiedni stopień zorganizowania oraz ciągłość.

Przyjmuje się, że działalność gospodarcza jest wykonywana w celach zarobkowych, wtedy, kiedy jest ona prowadzano w taki sposób, że może ona przynosić dochód.

Przykład (działalność gospodarcza wykonywana w celach zarobkowych): Jan Kowalski otwiera warsztat samochodowy, gdzie oferuje naprawy pojazdów. Jego celem jest generowanie zysku z każdej usługi, którą świadczy. Pobiera opłaty od klientów za swoje usługi, regularnie realizuje transakcje.

Przykład (działalność gospodarcza niewykonywana w celach zarobkowych): Anna Nowak prowadzi małą organizację non-profit, która zajmuje się organizowaniem warsztatów artystycznych dla dzieci z ubogich rodzin. Zajęcia są darmowe lub za symboliczną opłatą, a celem Anny nie jest zarobek, lecz promowanie sztuki i pomoc dzieciom.

Z kolei cecha ciągłości oznacza planowy charakter działalności.

Przykład (działalność gospodarcza posiadająca cechę ciągłości): Jan Kowalski prowadzi sklep internetowy z odzieżą sportową. Sklep działa przez cały rok, Jan Kowalski regularnie zamawia towar, realizuje zamówienia klientów, aktualizuje ofertę na stronie internetowej i prowadzi kampanie marketingowe. Nawet, jeśli w danym okresie sprzedaż jest niższa, działalność trwa i Jan Kowalski ma zamiar kontynuować ją przez dłuższy czas.

Przykład (działalność gospodarcza posiadająca cechę ciągłości): Anna Nowak, która, na co dzień pracuje na etacie, postanawia raz w roku zorganizować jarmark świąteczny, na którym sprzedaje własnoręcznie robione ozdoby bożonarodzeniowe. Taka sprzedaż ma miejsce tylko w okresie przedświątecznym i nie jest powtarzana w innych miesiącach

Prowadzenie działalności gospodarczej we własnym imieniu oznacza prowadzenie działalności na własny rachunek i własne ryzyko.

Przykład (działalność gospodarcza prowadzona w imieniu własnym): Jan Kowalski zakłada jednoosobową działalność gospodarczą pod nazwą „Jan Kowalski – Usługi IT”. Tomasz świadczy usługi informatyczne, podpisuje umowy z klientami, wystawia faktury i odpowiada za ewentualne zobowiązania wobec urzędów i kontrahentów. Wszystkie czynności wykonuje w swoim imieniu, a wszelkie zyski i straty są związane bezpośrednio z nim.

Przykład (działalność gospodarcza nieprowadzona w imieniu własnym): Anna Nowak pracuje, jako konsultantka w firmie ABC sp. z o.o., która świadczy usługi doradcze dla różnych klientów. Anna Nowak wykonuje zadania dla klientów firmy, jednak nie działa na własny rachunek, tylko reprezentuje firmę ABC sp. z o.o. Wszelkie umowy są zawierane między klientem a firmą ABC sp. z o.o., a Anna Nowak działa jako pracownik lub współpracownik.

Za działalność gospodarczą posiadającą cechę zorganizowania uważa się działalność podejmowaną w sposób zamierzony i ustrukturyzowany (nieprzypadkowy), prowadzona w określonych ramach organizacyjnych.

Przykład (działalność gospodarcza posiadającą cechę zorganizowania): Jan Kowalski prowadzi firmę cateringową. Wynajął kuchnię, zatrudnił pracowników, zakupił niezbędne narzędzia i sprzęty kuchenne. Jan Kowalski prowadzi pełną księgowość, podpisuje umowy z klientami i dostawcami, oraz posiada harmonogram zamówień i realizacji usług. Dodatkowo korzysta z oprogramowania do zarządzania zleceniami i kontrolowania zapasów. Jego działalność jest dokładnie zaplanowana i uporządkowana – wszystkie czynności są realizowane według określonych procedur i w sposób powtarzalny.

Przykład (działalność gospodarcza posiadającą cechę zorganizowania): Anna Nowak, studentka, od czasu do czasu dorabia, robiąc ciasta i torty dla znajomych na imprezy okolicznościowe. Nie posiada zarejestrowanej działalności gospodarczej, nie prowadzi księgowości, a zamówienia przyjmuje wyłącznie na prośbę znajomych, kiedy ma wolny czas. Każda realizacja jest spontaniczna, bez formalnych umów czy stałego harmonogramu. Nie ma planu rozwinięcia tej działalności ani jej kontynuowania w stałej formie.

Zatem każdorazowo sąd rozpatrujący wniosek o ogłoszenie upadłości jest zobowiązany do zbadania konsumenckiej zdolności upadłościowej przez pryzmat pojęcia przedsiębiorcy w rozumieniu Kodeksu cywilnego. Podkreślenia wymaga fakt, że wpis przedsiębiorcy w Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej nie ma decydującego znaczenia dla oceny konsumenckiej zdolności upadłościowej. Jest on jedynie domniemaniem zamierzonej przez osobę fizyczną działalności i nie jest dowodem na faktyczne jest prowadzenie. Wobec czego możliwym jest sytuacja, w której pomimo wpisu osoby fizycznej do rejestru, nie będzie można uznać, że prowadzi ona działalność gospodarczą.

Przykład: Jan Kowalski zarejestrował działalność gospodarczą w CEIDG jako programista-freelancer. Jednak po rejestracji nie podjął faktycznie żadnych działań związanych z prowadzeniem tej działalności. Nie zawarł żadnych umów, nie wystawił żadnych faktur, nie poszukiwał klientów ani nie reklamował swoich usług. Nie zorganizował żadnych zasobów (np. sprzętu, biura), a jego aktywność ograniczyła się jedynie do formalnego wpisu w rejestrze.

W obecnych realiach gospodarczych coraz częściej pracodawcy wymagają od nowo przyjmowanych osób lub obecnie zatrudnionych założenia działalności gospodarczej, a następnie zawierają z nimi umowy o świadczenie usług czy umowy o współpracę. Czy zatem zarobkowanie przez osoby fizyczne w oparciu o umowę B2B pozbawia taką osobę konsumenckiej zdolności upadłościowej? Na tak postawione pytanie należy udzielić odpowiedzi negatywnej. Orzecznictwo stoi na stanowisku, że samo zarejestrowanie działalności gospodarczej, a następnie zawarcie umowy o współpracy nie powoduje, że świadczone na podstawie tej umowy usługi powinny być uznane za świadczone przez przedsiębiorcę. Mimo, iż świadczenie usług (pracy) przez osoby fizyczne będące przedsiębiorcami może odbywać się w różnych warunkach, to osoba samozatrudniona traci status przedsiębiorcy w sytuacji, gdy odpowiedzialność wobec osób trzecich za rezultat czynności oraz ich wykonywanie ponosi zlecający, są one wykonywane pod kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez zlecającego te czynności, a dodatkowo osoba samozatrudniona nie ponosi ryzyka gospodarczego związanego z prowadzoną działalnością gospodarczą.

Przykład: Anna Nowak jest lekarzem zatrudnionym na podstawie umowy B2B w szpitalu powiatowym, który jest Samodzielnym Publicznym Zakładem Opieki Zdrowotnej (SPZOZ). Szpital wymaga od niej, aby zarejestrowała działalność gospodarczą, mimo że w praktyce wykonuje pracę w taki sam sposób, jak pracownik zatrudniony na umowę o pracę. Anna Nowak pracuje na pełny etat, przyjmuje pacjentów w siedzibie szpitala i świadczy usługi wyłącznie dla jednego podmiotu — szpitala. Ma również dostęp do urlopu oraz korzysta z różnych przywilejów, które w rzeczywistości są typowe dla pracowników zatrudnionych na umowę o pracę.

Pojawia się również pytanie jak wygląda sytuacja w przypadku tzw. przedsiębiorców nieewidencjonowanych? Stosownie do treści art. 5 ust. 1 Prawa przedsiębiorców nie stanowi działalności gospodarczej działalność wykonywana przez osobę fizyczną, której przychód należny z tej działalności nie przekracza w żadnym miesiącu 75% kwoty minimalnego wynagrodzenia i która w okresie ostatnich 60 miesięcy nie wykonywała działalności gospodarczej. Zatem istnieje możliwość uznania osoby fizycznej wykonującej działalność nieewidencjonowaną za przedsiębiorcę w rozumieniu Kodeksu cywilnego, pod warunkiem spełnienia przesłanek, o których mowa powyżej.

Co do zasady sam fakt zawieszenia działalności gospodarczej nie przesądza o nieposiadaniu statusu przedsiębiorcy. Zgodnie z art. 25 ust.1 Prawa przedsiębiorców prowadzenie działalności gospodarczej jest niedopuszczalne, co jednak nie oznacza, że dana osoba fizyczna nie podejmie w okresie zawieszenia określonych czynności, które mogłyby zostać zakwalifikowane, jako prowadzenie działalności gospodarczej. Fakt czy dana osoba fizyczna posiada status przedsiębiorcy pomimo zawieszenia działalności gospodarczej zależy od okoliczności konkretnej sprawy.

Wspólnicy spółek osobowych

Stosownie do treści art. 5 ust. 2 Prawa upadłościowego Przepisy ustawy stosuje się także do:

1. spółek z ograniczoną odpowiedzialnością, prostych spółek akcyjnych i spółek akcyjnych nieprowadzących działalności gospodarczej;
2. wspólników osobowych spółek handlowych, ponoszących odpowiedzialność za zobowiązania spółki bez ograniczenia całym swoim majątkiem;
3. wspólników spółki partnerskiej.

Wobec powyższego, konsumencką zdolność upadłościową mają wspólnicy spółek osobowych, którzy nie ponoszą odpowiedzialności za zobowiązania spółki bez ograniczenia całym swoim majątkiem tj. komandytariusze w spółce komandytowej, jak również akcjonariusze w spółce komandytowo – akcyjnej. Konsumencką zdolność upadłościową posiadają także byli wspólnicy spółki jawnej czy spółki partnerskiej.

Rolnik

W myśl art. 6 pkt 2 Prawa upadłościowego nie można ogłosić upadłości osób fizycznych prowadzących gospodarstwo rolne, które nie prowadzą innej działalności gospodarczej lub zawodowej. Z kolei za gospodarstwo rolne uważa się grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą, oraz prawami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego (art. 55³ Kodeksu cywilnego). Z powyższego wynika, że konsumencką zdolność upadłościową posiadają osoby fizyczne prowadzące wyłącznie gospodarstwo rolne (tj. nie prowadzą przy tym innej działalności).

Nie mniej należy zauważyć, że osoba fizyczna prowadząca gospodarstwo rolne może zostać uznana za przedsiębiorcę w rozumieniu przepisów Kodeksu cywilnego. Z taką sytuacją będziemy mieli do czynienia wówczas, gdy rolnik prowadzi we własnym imieniu działalność wytwórczą w zakresie upraw, o cechach charakterystycznych dla działalności gospodarczej. Nie będzie za to przedsiębiorcą rolnik, który nie uczestniczy w obrocie gospodarczym tj. jego działalność nie polega spełnianiu świadczeń wielorazowych (np. wielokrotna sprzedaż produktów rolnych czy zawieranie umów kontraktacji). Nie mniej jak wskazuje orzecznictwo, nie ma jednego wzorca określającego w sposób uniwersalny status rolnika jako przedsiębiorcy (prowadzącego działalność gospodarczą) i zagadnienie to podlega indywidualnemu rozstrzygnięciu przy uwzględnieniu konkretnych okoliczności danego przypadku, pośród których istotne są m.in. zakres prowadzonej działalności rolniczej jej model, stopień organizacyjny.

Podsumowanie

Podsumowując, konsumencką zdolność upadłościową mają osoby fizyczne, których upadłości nie można ogłosić na zasadach ogólnych. Będą to przykładowo:

• osoby fizyczne wpisane do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej, których działalności nie można przypisać cech działalności gospodarczej;
• przedsiębiorcy nieewidencjonowani;
• osoby fizyczne wpisane do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej, zarobkujące w oparciu o „B2B”;
• osoby fizyczne wpisane do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej, które zawiesiły działalność gospodarczą i faktycznie nie prowadzą działalności gospodarczej;
• osoby fizyczne prowadzące wyłącznie gospodarstwo rolne;
• komandytariusze w spółce komandytowej i akcjonariusze w spółce komandytowo – akcyjnej;
• byli wspólnicy spółki jawnej oraz spółki partnerskiej.

Źródła:

• E. Gniewek, P. Machnikowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Wyd. 11.
• M. Załucki (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Wyd. 4, Warszawa 2024.
• Wyrok WSA w Warszawie z 21.03.2006 r., VI SA/Wa 2215/05, LEX nr 257125.
• Wyrok SN z 20.02.2018 r., II UK 711/16, LEX nr 2459704.
• Wyrok SA w Katowicach z 22.09.2016 r., I ACa 314/16, LEX nr 2115420.

Niniejszy artykuł ma charakter informacyjny i nie jest to porada prawna.

Stan prawny na dzień 01 lipca 2025 r.

autor: redaktor cyklu:

Nasze artykuły i alerty prawne możesz otrzymywać jako pierwszy, prosto na swoją skrzynkę mailową! Zapisz się do newslettera klikając w link lub skontaktuj się z nami pod adresem mailowym social@kglegal.pl, aby spersonalizować wysyłane treści.