Kontynuując tematykę związaną z umowami o roboty budowlane, w dzisiejszym artykule przybliżymy Państwu problematykę związaną z karami umownymi. Kara umowna, zgodnie z art. 483 § 1 k.c., to nic innego jak dodatkowe zastrzeżenie umowne, które zgodnie z zasadą swobody umów, może zostać przez strony wprowadzone do treści umowy.
Kara umowna ma na celu zabezpieczenie uprawnionej strony na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania o charakterze niepieniężnym. Zobowiązany powinien być bardziej skłonny do ścisłego wypełniania swojego zobowiązania wiedząc, że jego naruszenie wiąże się z obowiązkiem zapłaty kary umownej. Nie ma tutaj znaczenia czy zobowiązanie miało polegać na działaniu czy na zaniechaniu. Wobec tego wykonawcy powinni pamiętać, że nie zastrzega się kary umownej za opóźnienie w płatności wynagrodzenia, a właściwym zabezpieczeniem jest zobowiązanie do zapłaty odsetek np. ustawowych za opóźnienie lub ustawowych za opóźnienie w transakcjach handlowych.
Koniecznymi elementami ważnej klauzuli kreującej obowiązek zapłaty kary umownej są: (i) określenie zobowiązania (albo też pojedynczego obowiązku), którego niewykonanie lub nienależyte wykonanie zrodzi obowiązek zapłaty kary oraz (ii) określenie sumy pieniężnej mającej stanowić naprawienie szkody wynikającej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Ich ustalenia muszą być na tyle precyzyjne, aby pozwalały na obiektywne oznaczenie wskazanych elementów. Naruszenie tej zasady może skutkować nieważnością takiego zastrzeżenia umownego.
Należy pamiętać, że kara umowna występuje wyłącznie pod postacią określonej sumy pieniężnej, co jednak nie musi oznaczać, że zastrzegając zapłatę kary umownej należy wskazać jej konkretną wysokość. Określenie wysokości kary umownej może nastąpić poprzez wskazanie kryteriów, na podstawie których będzie możliwe obliczenie kwoty kary umownej. Ważne jest, aby zarówno strony umowy, jak i następnie sąd rozpoznający ewentualną sprawę byli w stanie obliczyć wysokość kary umownej. Dopuszczalne jest zastrzeżenie kary umownej w postaci ułamka (procentu) wartości świadczenia za każdą jednostkę czasu zwłoki. Przy czym podstawa naliczania kary umownej musi być znana stronom w momencie zwierania umowy i nie może zakładać, że będzie ona ustalona w przyszłości.
Zwracamy uwagę na niedawną uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 9 grudnia 2021r. (sygn. III CZP 16/21), który wskazał, że dopuszczalne jest zastrzeżenie kary umownej za zwłokę w wykonaniu zobowiązania w postaci określonego procentu ustalonego wynagrodzenia umownego za każdy dzień zwłoki, nawet jeżeli nie określono terminu naliczania kary umownej ani jej kwoty maksymalnej. Uchwała zapadła po rozstrzygnięciu pytania prawnego przedstawionego przez sąd okręgowy rozpoznającego roszczenie z tytułu umowy o podwykonawstwo, w której strony zamieściły postanowienie, zgodnie z którym pozwana zobowiązała się zapłacić powódce karę umowną za zwłokę w wykonaniu przedmiotu umowy w wysokości 2% wynagrodzenia brutto wartości umowy za każdy dzień zwłoki. W uzasadnieniu uchwały Sąd Najwyższy wskazał, że nie ma ogólnego przepisu, który wprost zakazywałby zastrzegania kary umownej bez określenia jej maksymalnej wysokości oraz że skoro uznano generalnie, że wystarczające jest określenie kary przez oznaczenie (procentowe lub wprost) należnej kwoty za każdy dzień zwłoki to za wystarczające musi zostać uznane także takie określenie, które nie jest ograniczone terminem końcowym naliczania kary umownej lub jej kwotą maksymalną. Przy okazji wskazujemy, że warto doprecyzować, czy kary umownej mają być liczone od kwoty brutto czy netto wynagrodzenia.
Należy również pamiętać, że w przypadku naruszenia zobowiązania, na wypadek którego została zastrzeżona kara umowna należy się ona wierzycielowi bez względu na wysokość poniesionej szkody. Szkoda ta mogłaby być mniejsza lub też większa. W tym drugim przypadku, jeżeli szkoda przewyższa wysokość kary umownej, to prawo do żądania odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary jest możliwe tylko gdy strony zawarły takie postanowienie w umowie. Dlatego też w umowach o roboty budowlane można się z takim postanowień spotkać.
Jeżeli jednak zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane lub w przypadku, gdy kara umowna jest rażąco wygórowana, zobowiązany do zapłaty będzie mógł żądać zmniejszenia kary umownej – tzw. miarkowanie kary umownej. Oczywiście, dokonanie miarkowania kary umownej zależy od stosownego wniosku dłużnika. Ustalenie w jakiej części zobowiązanie zostało wykonane będzie podlegało indywidualnej ocenie w konkretnym przypadku – w przypadku sporu przez sąd. Przyjmuje się, że wykonanie zobowiązania w znacznej części występuje, gdy mimo uchybień dłużnika interes wierzyciela zostaje zaspokojony w istotnym zakresie. W praktyce to sąd będzie decydować i określi ostateczną wysokość kary umownej.
W praktyce w umowach o roboty budowlane spotykamy się z wieloma okolicznościami, na wypadek których zastrzegane są kary umowne. Przede wszystkim konieczne wydaje się zastrzeżenie kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy z przyczyn leżących po drugiej stronie. Takie klauzule zazwyczaj opiewają na określony procent wysokości wynagrodzenia wykonawcy i mają zabezpieczyć strony w przypadku braku możliwości dalszej realizacji umowy.
Kolejną istotną karą umową, której nie powinno zabraknąć w umowie o roboty budowlane, jest kara za nieterminowe wykonanie zobowiązania. Taka kara może dotyczyć niewykonania całego zobowiązania w terminie (np. zakończenia budowy lub uzyskania pozwolenia na użytkowanie) lub ustalonych przez strony ważnych etapów tzw. kamieni milowych (np. stan surowy zamknięty, montaż lub wykonanie wskazanych urządzeń lub instalacji, zagospodarowanie terenu). Tutaj inwestor powinien zastanowić się, który z takich etapów jest istotny.
Wśród częstych kar umownych nakładanych na wykonawcę pojawia się też takie zastrzeżone na wypadki ściśle związane z realizacją robót budowlanych, takie jak przestrzeganie przepisów przeciwpożarowych i BHP, porządku na placu budowy, zakazu spożywania alkoholu i innych zakazanych substancji przez pracowników, udziału w naradach koordynacyjnych lub sporządzania raportów.
Inną grupą okoliczności, które mogą zostać zabezpieczone karami umownymi są: (i) niedokonanie ubezpieczenia budowy – często łączone z uprawnieniem inwestora to wykupienia polisy za wykonawcę, (ii) nieprzedłożenia dokumentów zabezpieczeń (np. gwarancji bankowej) lub też (iii) naruszenia procedury zgłaszania podwykonawców lub wprowadzenie na budowę wykonawcy, który w ogóle nie został zgłoszony.
Podsumowując, to czy i jakie klauzule dot. kar umownych zostaną wprowadzone do umowy o roboty budowlane zależy od ustaleń stron. Przygotowując się zatem do takich negocjacji warto określić swoje priorytety i progi minimalne, w szczególności co do wysokości kar umownych, gdyż z naszego doświadczenie to właśnie wysokość, a nie okoliczności stanowią główne pole rozmów stron.
Już za tydzień, przypomnimy Państwu czym różni się opóźnienie od zwłoki i jakie okoliczności w praktyce można zakwalifikować do danej kategorii.
Niniejszy artykuł ma charakter informacyjny i nie jest to porada prawna.
Stan prawny na dzień 4 kwietnia 2022r.
autor:
