Na stronie Rządowego Centrum Legislacji opublikowana została najnowsza wersja projektu ustawy o ochronie osób zgłaszających naruszenia prawa. Projektowana ustawa jest efektem Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1937 z 23 października 2019 r. w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa. Jej celem jest zapobieżenie działaniom odwetowym wobec sygnalistów.
Definicja sygnalisty wynika z art. 4 wskazanego wyżej projektu ustawy – a wskazuje, że jest nim: osoba fizyczna, która zgłasza lub ujawnia publicznie informację o naruszeniu prawa uzyskaną w kontekście z pracą, w tym do pracownika, pracownika tymczasowego, osoby świadczącej pracę na innej podstawie niż stosunek pracy, przedsiębiorcy itd. Same zaś działania odwetowe ustawa definiuje jako: bezpośrednie lub pośrednie działanie lub zaniechanie w kontekście związanym z pracą, które jest spowodowane zgłoszeniem lub ujawnieniem publicznym i które narusza lub może naruszyć prawa zgłaszającego lub wyrządza lub może wyrządzić nieuzasadnioną szkodę zgłaszającemu, w tym niezasadne inicjowanie postępowań przeciwko zgłaszającemu.
Warunkiem podlegania ochronie dedykowanej sygnalistom jest uzasadniona twierdzenie, że będąca przedmiotem zgłoszenia lub ujawnienia publicznego informacja dotyczy interesu publicznego, jest prawdziwa w dacie dokonywania zgłoszenia, a także – że informacja taka stanowi informację o naruszeniu prawa. Wynika z tego jasny wniosek – by zyskać ochronę dedykowaną sygnalistom nie jest konieczne potwierdzenie wysnuwanych oskarżeń ale to, by sygnalista miał uzasadnioną podstawę twierdzenia, że oskarżenie jest słuszne.
Co w niniejszej ustawie kluczowe – wobec zgłaszającego nie mogą być podejmowane nie tylko rzeczywiste działania odwetowe ale też próby lub choćby groźby zastosowania takich działań. Podmiotem ochrony dedykowanej sygnalistom jest przy tym nie tylko sam sygnalista – ale też osoba pomagająca mu w dokonaniu zgłoszenia, a także osoba powiązana ze zgłaszającym.
Formy działań określone w treści aktu prawnego nie stanowią katalogu zamkniętego – choć ich przykłady wymienione zostały w ustawie dość licznie. W odniesieniu do sygnalistów, których praca świadczona była na postawie stosunku pracy, jako przykładowe działania odwetowe wskazano następujące okoliczności:
- odmowę nawiązania stosunku pracy;
- wypowiedzenie lub rozwiązanie bez wypowiedzenia stosunku pracy;
- niezawarcie umowy o pracę na czas określony lub umowy o pracę na czas nieokreślony po rozwiązaniu umowy o pracę na okres próbny, niezawarcie kolejnej umowy o pracę na czas określony lub niezawarcie umowy o pracę na czas nieokreślony, po rozwiązaniu umowy o pracę na czas określony – w przypadku gdy pracownik miał uzasadnione oczekiwanie, że zostanie z nim zawarta taka umowa;
- obniżenie wysokości wynagrodzenia za pracę;
- wstrzymanie awansu albo pominięcie przy awansowaniu;
- pominięcie przy przyznawaniu innych niż wynagrodzenie świadczeń związanych z pracą lub obniżenie wysokości tych świadczeń;
- przeniesienie pracownika na niższe stanowisko pracy;
- zawieszenie w wykonywaniu obowiązków pracowniczych lub służbowych;
- przekazanie innemu pracownikowi dotychczasowych obowiązków pracownika;
- niekorzystna zmiana miejsca wykonywania pracy lub rozkładu czasu pracy;
- negatywna ocena wyników pracy lub negatywna opinia o pracy;
- nałożenie lub zastosowanie środka dyscyplinarnego, w tym kary finansowej, lub środka o podobnym charakterze;
- przymus, zastraszani lub wykluczenie;
- mobbing;
- dyskryminacja;
- niekorzystne lub niesprawiedliwe traktowanie;
- wstrzymanie udziału lub pominięcie przy typowaniu do udziału w szkoleniach podnoszących kwalifikacje zawodowe;
- nieuzasadnione skierowanie na badania lekarskie, w tym badania psychiatryczne, o ile przepisy odrębne przewidują możliwość skierowania pracownika na takie badanie;
- działanie zmierzające do utrudnienia znalezienia w przyszłości pracy w danym sektorze lub branży na podstawie nieformalnego lub formalnego porozumienia sektorowego lub branżowego;
- spowodowanie straty finansowej, w tym gospodarczej lub utraty dochodu;
- wyrządzenie innej szkody niematerialnej, w tym naruszenie dóbr osobistych, w szczególności dobrego imienia zgłaszającego.
Co ważne, to na pracodawcy spoczywa ciężar dowodu, że podjęte działanie odwetowe, w rzeczywistości nim nie jest. To zatem pracodawca winien udowodnić, że kierował się obiektywnymi i należycie uzasadnionymi powodami działania, które ocenione być mogło, jako działanie odwetowe. Wobec tego na sygnaliście spoczywa jedynie obowiązek uprawdopodobnienia związku przyczynowego między niekorzystnym traktowaniem a dokonaniem zgłoszenia.
Projektowane przepisy w art. 13 przewidują, że w przypadku, gdy praca lub usługa były, są lub mają być świadczone na podstawie stosunku prawnego innego niż stosunek pracy, dokonanie przez taką osobę zgłoszenia lub ujawnienia publicznego nie może w szczególności stanowić podstawy:
- wypowiedzenia, odstąpienia lub rozwiązania bez wypowiedzenia umowy, której stroną jest zgłaszający, w szczególności dotyczącej sprzedaży lub dostawy towarów lub świadczenia usług;
- nałożenia obowiązku bądź odmowy przyznania, ograniczenia lub odebrania uprawnienia, w szczególności koncesji, zezwolenia lub ulgi.
W przypadku, jeśli wbrew określonym wyżej zakazom, wobec Sygnalisty dopuszczono się działań odwetowych – ma on prawo do dochodzenia odszkodowania w pełnej wysokości. Podobnie jednak odszkodowanie przysługuje osobie, która poniosła szkodę z powodu świadomego zgłoszenia lub ujawnienia nieprawdziwych informacji przez zgłaszającego. Wówczas obowiązanym do wypłaty odszkodowania (lub zadośćuczynienia) jest bezprawnie zgłaszający.
Co równie istotne – w przypadku, gdy informacje o nieprawidłowościach nie zostaną potwierdzone, ujawniający nie może ponosić konsekwencji dyscyplinarnych, za szkodę, bądź np. z tytułu ochrony dóbr osobistych, o ile zgłaszający miał uzasadnione podstawy by sądzić, że zgłoszenie lub ujawnienie publiczne jest niezbędne do ujawnienia naruszenia prawa zgodnie z ustawą.
Działania odwetowe wobec sygnalisty skutkować mogą nie tylko obowiązkiem wypłaty odszkodowania, ale także odpowiedzialnością karną. Ustawa o ochronie osób zgłaszających naruszenia prawa przewiduje bowiem, że podejmujący działania odwetowe wobec osoby dokonującej zgłoszenia naruszenia prawa lub ujawnienia publicznego (albo osoby pomagającej w dokonaniu takiego zgłoszenia oraz osoby powiązanej ze zgłaszającym, jak również osoby prawnej lub innej jednostki organizacyjnej pomagającej lub powiązanej ze zgłaszającym – w szczególności stanowiącej własność lub zatrudniającej zgłaszającego), podlegają grzywnie lub karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Ponadto w przypadku, gdy osoba podejmująca działania odwetowe działa w sposób „uporczywy” (tj. np. podejmuje kilka, różnego rodzaju działań odwetowych łącznie) podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
Analizując projekt ustawy nie sposób nie dostrzec, że proponowane rozwiązania zawarte w ustawie o ochronie sygnalistów zawierają rozwiązania, które mogą efektywnie zapobiegać wykorzystywaniu silniejszej pozycji przez szeroko rozumianych pracodawców, poprzez stosowanie działań odwetowych w stosunku do pracowników zgłaszających naruszenia prawa i udzielić sygnalistom należytej ochrony.
Wypracowanie takich skutecznych rozwiązań jest szczególnie ważne, aby wprowadzone przepisy miały realne, praktyczne zastosowanie i nie stanowiły pola do nadużyć przyznanych uprawnień zarówno po stronie pracodawców, jak i po stronie osób wykonujących pracę.
Niniejszy artykuł ma charakter informacyjny i nie jest to porada prawna.
Stan prawny na dzień 29 sierpnia 2023 r.
autor:
