Zgodnie z zapowiedziami wracamy do cyklu związanego ze służebnościami w polskim prawie, a w tym tygodniu chcemy przybliżyć zagadnienia związane ze służebnościami osobistymi. Jak już wskazywaliśmy, służebności (łac. servitus) to ograniczone prawa rzeczowe i zgodnie z art. 296 k.c. nieruchomość można obciążyć na rzecz oznaczonej osoby fizycznej prawem, którego treść odpowiada treści służebności gruntowej – służebność osobista.
Tym samym jest to możliwość obciążenia nieruchomości, która jest ściśle związana z osobą uprawnionego, lecz w swojej treści odpowiada służebności gruntowej. Do służebności osobistych stosuje się odpowiednio przepisy o służebnościach gruntowych z zastrzeżeniem przepisów rozdziału II k.c.
Służebność osobista, w odróżnieniu do służebności gruntowej, ustanawiana jest na rzecz oznaczonej osoby fizycznej, zaś jej podstawową funkcją jest zaspokojenie osobistych potrzeb uprawnionego. Ta funkcja służebności osobistych pozostaje bez związku z inną nieruchomością.
Na kluczowe różnice między tymi dwoma służebnościami wskazał Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 16 lipca 1980 r. (sygn. III CZP 45/80) t.j.: „służebność osobista różni się od służebności gruntowej przede wszystkim tym, że przysługuje oznaczonej osobie fizycznej i ma zaspokoić jej potrzeby, podczas gdy służebność gruntowa jest prawem związanym z nieruchomością władnącą i stanowi jej część składową (art. 50 i 47 k.c.) (…)”
Służebności osobiste ze względu na swoją funkcję i osobisty charakter są prawami niezbywalnymi, ustanawianymi na rzecz osób fizycznych, wygasającymi najpóźniej ze śmiercią uprawnionego, nie można ich też nabyć przez zasiedzenie.
Zgodnie z art. 298. k.c. zakres służebności osobistej i sposób jej wykonywania oznacza się, w braku innych danych, według osobistych potrzeb uprawnionego z uwzględnieniem zasad współżycia społecznego i zwyczajów miejscowych, zatem prawo to ma charakter alimentacyjny.
Od zasady ograniczenia kręgu podmiotów uprawnionych ze służebności osobistej można wskazać jeden wyjątek wynikający z art. 146 k.c. i jest to osobista służebność drogi koniecznej. Przepis art. 146 jest przepisem szczególnym, a tym samym istnieje możliwość ustanowienia służebności osobistych drogi koniecznej na rzecz innych niż osoby fizyczne podmiotów prawa cywilnego. Co istotne, służebność osobista drogi koniecznej będzie zawsze służyć celom gospodarczym, w odróżnieniu od służebności osobistej jako takiej, która zgodnie z wolą ustawodawcy ma służyć osobistym potrzebom uprawnionego, bez względu na ich charakter.
Szczególny charakter ma służebność mieszkania, z której korzystać mogą też inne osoby – bliscy, domownicy uprawnionego. Służebność osobista może się też składać na treść umowy dożywocia lub stanowić treść prawa dożywocia (art. 908 § 2 k.c.).
Podobnie, jak inne służebności, źródłem powstania służebności osobistej może być czynność prawna (np. umowa; zapis windykacyjny będący jednostronną czynnością prawną) oraz inne zdarzenie prawne (np. orzeczenie sądowe czy decyzja administracyjna wydana w trybie postępowania wywłaszczeniowego).
Co istotne, do ustanowienia służebności osobistej forma aktu notarialnego jest potrzebna tylko do oświadczenia właściciela, który to prawo ustanawia. Z kolei, w świetle art. 245 § 2 k.c. służebność osobista może być ustanowiona pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu, ponieważ nie stosuje się do niej przepisów o niedopuszczalności warunku lub terminu.
Ustanowienie służebności osobistej może być odpłatne albo nieodpłatne.
Należy pamiętać, że służebności osobiste, jako ograniczone prawa rzeczowe, mogą być wpisane do księgi wieczystej, choć nie istnieje prawny obowiązek w tym zakresie (np. służebność mieszkania). Wpisanie służebności do księgi wieczystej ma jednak doniosłe znaczenie praktyczne mimo swojego deklaratoryjnego charakteru. Jest bowiem objęty rękojmią wiary publicznej ksiąg wieczystych (o czym pisaliśmy w artykule #107) i w interesie uprawnionego jest ujawnienie tego prawa w księdze.
Podsumowując, służebności osobiste mogą mieć istotne znaczenie w obrocie prawnym, a ich weryfikacja, co do występowania i zakresu może mieć kluczowe znaczenie przy zakupie nieruchomości.
W kolejnym artykule, będziemy chcieli przybliżyć Państwu kwestie związane ze służebnościami gruntowymi.
Niniejszy artykuł ma charakter informacyjny i nie jest to porada prawna.
Stan prawny na dzień 11 lipca 2022 r.
autor:
