Dzisiejszy artykuł otwiera cykl naszych „Wtorkowych Poranków dla budowlanki”, który chcemy poświecić wybranym aspektom ochrony konserwatorskiej w stosunku do nieruchomości i realizacji na nich inwestycji. Zaczniemy oczywiście od zaprezentowania Państwu jakie formy ochrony przewiduje polskie prawo. Podstawowym aktem prawnym regulującym ochronę zabytków jest ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami („ustawa o ochronie zabytków”). Zgodnie z art. 1 tejże ustawy określa ona m.in. przedmiot, zakres i formy ochrony zabytków oraz opieki nad nimi, finansowania prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytkach, a także organizację organów ochrony zabytków.
Ustawa o ochronie zabytków zawiera definicje legalne zabytku, a w przypadku nieruchomości można wyróżnić ich dwa rodzaje:
- zabytek nieruchomy – nieruchomość, jej część lub zespół nieruchomości, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową;
- zabytek archeologiczny – zabytek nieruchomy, będący powierzchniową, podziemną lub podwodną pozostałością egzystencji i działalności człowieka, złożoną z nawarstwień kulturowych i znajdujących się w nich wytworów bądź ich śladów albo zabytek ruchomy, będący tym wytworem.
Oprócz powyższych rodzajów zabytków, nieruchomość może zostać uznana jako część:
- historycznego układu urbanistycznego lub ruralistycznego – czyli przestrzennego założenia miejskiego lub wiejskiego, zawierającego zespoły budowlane, pojedyncze budynki i formy zaprojektowanej zieleni, rozmieszczone w układzie historycznych podziałów własnościowych i funkcjonalnych, w tym ulic lub sieci dróg;
- historycznego zespołu budowlanego – czyli powiązanej przestrzennie grupy budynków wyodrębnionej ze względu na formę architektoniczną, styl, zastosowane materiały, funkcję, czas powstania lub związek z wydarzeniami historycznymi;
- krajobrazu kulturowego – czyli postrzeganej przez ludzi przestrzeni, zawierającej elementy przyrodnicze i wytwory cywilizacji, historycznie ukształtowane w wyniku działania czynników naturalnych i działalności człowieka;
- otoczenia (zabytku) – czyli terenu wokół lub przy zabytku wyznaczonego w decyzji o wpisie tego terenu do rejestru zabytków w celu ochrony wartości widokowych zabytku oraz jego ochrony przed szkodliwym oddziaływaniem czynników zewnętrznych.
Przechodząc do form ochrony zabytków będących nieruchomościami, ustawa o ochronie zabytków przewiduje:
- wpis do rejestru zabytków („Rejestr”);
- uznanie za pomnik historii;
- utworzenie parku kulturowego;
- ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego.
Rejestr zabytków prowadzony jest przez wojewódzkiego konserwatora zabytków dla zabytków znajdujących się na terenie województwa, w odrębnych księgach dla zabytków nieruchomych oraz archeologicznych. Rejestr ten zawiera dane osobowe właściciela lub posiadacza zabytku lub użytkownika wieczystego gruntu, na którym znajduje się zabytek nieruchomy.
Podstawą prawną wpisu zabytku do rejestru jest decyzja wydana przed wojewódzkiego konserwatora zabytków. Wszczęcie postępowania w sprawie wydania przedmiotowej decyzji następuję z urzędu, bądź na wniosek właściciela / użytkownika wieczystego gruntu. Wobec tego wnioski składane przez inne osoby, w tym organizacje czy stowarzyszenia, należy traktować jako postulaty wpisu nieruchomości do rejestru, ale nie są one wiążące dla organów konserwatorskich.
Warto pamiętać, że na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków wpisanie zabytku nieruchomego do rejestru zabytków ujawnia się w księdze wieczystej danej nieruchomości. Podstawą wpisu w takim wypadku jest decyzja o wpisie do rejestru zabytków. Informację o wpisie zabytku nieruchomego do rejestru może także zostać ogłoszona się w wojewódzkim dzienniku urzędowym.
Formą ochrony jest także uznanie za pomnik historii, którym może być zarówno zabytek nieruchomy wpisany do rejestru lub park kulturowy o szczególnej wartości dla kultury. Wpis następuje w drodze rozporządzenia wydanego przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, na wniosek ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego. W rozporządzeniu wskazuje jednocześnie granice uznanego pomnika historii.
Kolejną forma ochrony zabytków jest utworzenie parku kulturowego. Następuje to na podstawie uchwały rady gminy, po zasięgnięciu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków, w celu ochrony krajobrazu kulturowego oraz zachowania wyróżniających się krajobrazowo terenów z zabytkami nieruchomymi charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej. Uchwała powinna określać nazwę parku kulturowego, jego granice, sposób ochrony, a także zakazy i ograniczenia. Co ciekawe park kulturowy przekraczający granice gminy może być utworzony i zarządzany na podstawie zgodnych uchwał rad gmin (związku gmin), na terenie których ten park ma być utworzony. Dla obszarów, na których utworzono park kulturowy, sporządza się obowiązkowo miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego.
Forma ochrony wskazana w pkt. 4 powyżej, w tym ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego lub wskazanych tam decyzji, wynika z podjętych przez właściwego organy uchwał i decyzji administracyjnych. Przy uchwalaniu planu miejscowego i wydawaniu wymienionych decyzji organy administracji mają obowiązek uwzględniania zabytków nieruchomych wpisanych do Rejestru oraz gminnej ewidencji zabytków i parków kulturowych oraz w zależności od potrzeb wprowadzać zakazy i nakazy, mające na celu ochronę znajdujących się na danym obszarze zabytków.
W tym miejscu warto też wskazać na ewidencje zabytków, które są prowadzone na trzech szczeblach:
- krajowa ewidencja zabytków – prowadzona przez Generalnego Konserwatora Zabytków,
- wojewódzka ewidencja zabytków – prowadzona przez właściwych wojewódzkich konserwatorów zabytków,
- gminna ewidencja zabytków – prowadzona przez wójta (burmistrza, prezydenta miast).
Charakter prawny i zakres ochrony zabytków nieruchomych na podstawie wpisu do ewidencji budzi wiele wątpliwości i problemów. Art. 21 ustawy o ochronie zabytków określa, że jest jedynie podstawą do sporządzania programów opieki nad zabytkami przez województwa, powiaty i gminy. W praktyce wpis do ewidencji następuje przez właściwy organ z urzędu, bez wydawania decyzji administracyjnej – z reguły w formie zarządzania. Co gorsze jednak, bardzo często właściciele nie tylko nie wiedzą o podejmowanych przez organy krokach zmierzających do wpisania ich nieruchomości do ewidencji, ale i nie są informowani o jego wyniku, czyli o samym wpisie. Taka praktyka nie pozbawia właściciela prawa do podważenia takiego wpisu, przy czym każdy przypadek wymaga indywidualnej analizy i oceny w zakresie skuteczności ewentualnych środków odwoławczych.
Już za tydzień zapraszamy do przeczytana naszego artykułu, w którym przedstawimy prawa i obowiązki właściciela nieruchomości podlegającej ochronie na podstawie ustawy o ochronie zabytków.
Niniejszy alert ma charakter informacyjny i nie jest to porada prawna.
autor:
